اگرچه قانون هدفمندسازی یارانه ها مصوب ۱۳۸۸ پرداخت یارانه اعم از نقدی و غیرنقدی را به سرپرستان همه خانوارهای کشور را مجاز کرده بود اما گذر زمان نشان داد که این کار نه تنها شدنی نیست بلکه با اصول علم اقتصاد و مدیریت منابع مالی نیز سازگاری ندارد کما اینکه در طی حدود ۱۵ سال از اجرای این قانون بر همگان روشن شده است که بار مالی ناشی از اجرای این قانون و پرداخت یارانه به همه خانوارها نه تنها شدنی نیست و سبب هدررفت منابع دولت می شود، بلکه از اهداف اولیه یعنی حمایت دولت از اقشار کم درآمد جامعه نیز سازگاری ندارد.

از آنجا که افزایش پرداخت یارانه نقدی به افراد طبق قانون هدفمندی منوط به افزایش قیمت حامل های انرژی بوده و ممکن است تبعات اجتماعی به همراه داشته باشد، از این رو در طی سال های گذشته دولت ها همواره جانب احتیاط را در پرداخت یارانه ها و نیز تغییر قیمت حامل های انرژی رعایت کرده اند و به همین دلیل است که طی یک دهه اخیر دو مقوله یارانه و قیمت سوخت به پاشنه آشیل بودجه دولت ها تبدیل شده است.

از این رو، اینکه چطور افرادی که شرایط دریافت یارانه را ندارند، از فهرست یارانه بگیران حذف شوند، در طی ۱۵ سالی که این قانون اجرایی شده، همواره محل سوال و نقد کارشناسان و سیاست گذاران بوده است؛ گاهی از مردم خواسته شد که خودشان از دریافت یارانه انصراف دهند و گاهی هم با دریافت اطلاعات از نهادهای دیگر برخی خانوارها را از فهرست یارانه بگیران حذف کردند.

افزایش یارانه نقدی از محل افزایش قیمت ارز ترجیحی

انتهای اردیبهشت ۱۴۰۱ بود که دولت سیزدهم مبالغ یارانه نقدی را به دو مدل ۴۰۰ هزار تومانی و ۳۰۰ هزار تومانی تغییر داد؛ در این طرح دهک‌های یک تا ۳ مشمول مدل ۴۰۰ هزار تومانی و دهک‌های ۴ تا ۹ مشمول مدل ۴۰۰ هزار تومان به ازای هر عضو خانوار شدند و به جای آن ارز ۴۲۰۰ تومانی دولت به کالاهای مشمول، جای خود را به ارز ۲۸ هزار و ۵۰۰ تومانی داد که تا به امروز همین شیوه واریز یارانه ادامه داشته است.

در سال ۱۴۰۱ در مجموع ۷۷ میلیون نفر از جمعیت کشور یارانه‌بگیر بودند که ۳۰ درصد جمعیت کشور مشمول دریافت یارانه ۴۰۰ هزار تومانی و ۶۰ درصد نیز مشمول یارانه ۳۰۰ هزار تومانی شدند؛ ۱۰ درصد بقیه هم در دهک دهم قرار دارند که مشمول دریافت یارانه نیستند.

از آن زمان به بعد روش های دیگر درباره پرداخت یارانه روی میز دولت ها و مجالس آمد؛ از پرداخت کالابرگ الکترونیک تا حذف یارانه ثروتمندان.

برای نمونه در قانون بودجه ۱۴۰۲ سازمان هدفمندسازی یارانه ها موظف شد منابع حاصل از حذف یارانه خانواده های غیرمشمول برای تامین یارانه نان و بابت مستمری خانوارهای پشت نوبتی کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور به مبلغ هشت هزار میلیارد هزینه کند.

یا در قانون بودجه ۱۴۰۳ سازمان هدفمندسازی یارانه ها بار دیگر موظف شد با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نسبت به تجدیدنظر در مورد افرادی که یارانه آنها حذف شده و همچنین نسبت به حذف یارانه خانوار های غیرمشمول حمایت دولت به موجب آیین نامه ای که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و با همکاری سازمان برنامه و بودجه کشور و سازمان هدفمندسازی یارانه ها ظرف یکماه از لازمالاجرا شدن این قانون به تصویب هیأت وزیران می رسد، اقدام نماید.

علاوه بر این، در جریان برنامه هفتم پیشرفت نیز دولت مکلف شد در طول اجرای برنامه علاوه بر پرداخت یارانه فعلی، هر سال حداقل مستمری خانوارهای مددجویان تحت حمایت کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور را متناسب با سطح محرومیت بر مبنای متوسط ۲۰ درصد حداقل دستمزد مصوب شورای عالی کار، در چهارچوب بودجه سنواتی و از محل درآمد قانون هدفمند کردن یارانه ها با حذف خانوارهای پردرآمد و در قالب ردیف مستقل از طریق دستگاههای مذکور تأمین و پرداخت نماید.

قانون بودجه ۱۴۰۴ چه می گوید؟

بر اساس قانون بودجه ۱۴۰۴ نیز می‌بایست ۳ دهک پردرآمد جامعه شامل دهک‌های دهم، نهم و هشتم از دریافت یارانه نقدی حذف شوند؛ وزارت رفاه مسئول شناسایی خانوارهای پردرآمد بر اساس بانک اطلاعات رفاه ایرانیان و معرفی آنها به سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها برای حذف از جمع یارانه‌بگیران است.

متن کامل بند «پ» تبصره ۱۳ قانون بودجه ۱۴۰۴ به شرح زیر است:

«سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها موظف است، یارانه نقدی، مستمری خانوارهای تحت پوشش سازمان بهزیستی کشور و یارانه آرد و نان (خرید تضمینی گندم) را مستقیماً به حساب ذی‌نفع نهایی پرداخت کند. تعیین ذی‌نفع نهایی در بخش یارانه نقدی، مستمری خانوارهای تحت پوشش سازمان بهزیستی کشور با پیشنهاد سازمان برنامه و بودجه کشور و همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها و در بخش یارانه آرد و نان خرید تضمینـی گندم با همکاری وزارت جهاد کشاورزی صورت می‌گیرد.

دولت مکلف است در سال ۱۴۰۴ یارانه نقدی خانواده‌های پردرآمد (دهک‌های هشتم، نهم و دهم) را حذف کند.

آیین‌نامه اجرایی این بند توسط سازمان برنامه و بودجه کشور و با همکاری دستگاه‌های اجرایی مذکور (مرتبط) ظرف مدت حداکثر یک ماه از لازم‌الاجراء شدن این قانون به تصویب هیأت وزیران می‌رسد.»

در همین راستا بود که پس از پرداخت یارانه فروردین ماه امسال اعلام شد که از تعداد یارانه بگیران کم شده و به طور غیررسمی علت آن سفرهای خارجی خانوارها اعلام شد. اما آیین نامه این بند از قانون خردادماه تهیه شد اما رسانه ای نشد اما به تازگی به نظر می رسد دولت قصد دارد با هدف مدیریت هزینه های خود این بند از قانون بودجه را اجرایی کند. کما اینکه وزیر رفاه و رییس سازمان هدفمندی در این باره اظهار نظر کرده اند.

آغاز حذف دهک‌های پردرآمد از اسفند ۱۴۰۳

همانگونه که اعلام شد، اگرچه در سال های اخیر در قوانین بودجه همواره بر حذف خانوارهای پردرآمد از فهرست یارانه بگیران تاکید شده اما دولت ها همواره به دلیل ملاحظاتی که داشته اند، اجرای آن را به تعویق انداخته اند، هرچند در این مدت پایگاه رفاه ایرانیان، رصد درآمدهای خانوارها و به روز رسانی دهک بندی ها را به طور مستمر انجام می داده و خانوارهای غیرمشمول دریافت یارانه برای دولت ها مشخص بوده اند.

با این وجود، بررسی ها نشان می دهد در دو ماه پایانی سال گذشته یعنی ماه‌های بهمن و اسفند ۱۴۰۳ تعداد یارانه‌بگیران دهک‌های چهارم تا نهم (یارانه نقدی ۳۰۰ هزار تومانی) به ترتیب ۵۰ میلیون و ۷۲۵ هزار و ۳۲۵ نفر (بهمن ۱۴۰۳) و ۵۰ میلیون و ۴۰۹ هزار و ۶۱۰ نفر (اسفند ۱۴۰۳) بودند یعنی در ماه پایانی سال گذشته ۳۱۵ هزار و ۷۱۵ نفر از یارانه بگیران کاسته شد.

حذف ۴۳۶ هزار نفر از مشمولان یارانه در فروردین ۱۴۰۴

از همین رو بود که در فروردین امسال تعداد یارانه‌بگیران به ۴۹ میلیون و ۹۷۲ هزار و ۹۹۲ نفر در دهک های چهارم تا نهم کاهش یافت که نسبت به اسفند سال گذشته ۴۳۶ هزار و ۶۱۸ نفر کمتر بود. همچنین رقم یارانه نقدی مرحله ۱۶۹ (اسفند ۱۴۰۳) ۱۵ هزار و ۱۲۲ میلیارد تومان بود که در مرحله ۱۷۰ (فرورین ۱۴۰۴) به ۱۴ هزار و ۹۹۰ میلیارد تومان کاهش یافت.

حذف حدود ۱۳۵ هزار نفر در اردیبهشت ۱۴۰۴

در اردیبهشت امسال ۴۹ میلیون و ۸۳۸ هزار و ۸۵ نفر در دهک‌های ۴ تا ۹ یارانه ۳۰۰ هزار تومانی گرفتند که ۱۳۴ هزار و ۹۰۷ نفر کمتر از فروردین امسال بود؛ رقم یارانه پرداختی مرحله ۱۷۱ (اردیبهشت ۱۴۰۴) نیز به ۱۴ هزار و ۹۴۹ میلیارد تومان کاهش یافت.

حذف ۱۹۴ هزار نفر دیگر در خرداد

در خرداد ۱۴۰۴ تعداد دریافت‌کنندگان یارانه نقدی به ۴۹ میلیون و ۶۴۳ هزار و ۵۲۵ رسید که ۱۹۴ هزار و ۵۶۰ نفر کمتر از تعداد یارانه‌بگیران اردیبهشت ماه بودند. مبلغ پرداختی در مرحله ۱۷۲ (خرداد ۱۴۰۴) به ۱۴ هزار و ۸۹۱ میلیارد تومان کاهش یافت.

جنگ ۱۲ روزه و توقف یک ماهه روند حذف یارانه نقدی دهک‌های پردرآمد

مشمولان دریافت یارانه نقدی در تیر ماه امسال ۴۹ میلیون و ۶۴۲ هزار و ۶۶۵ نفر در دهک‌های چهارم تا نهم بود که تعداد مشمولان حذف شده بسیار اندک (۸۶۰ نفر) بود که به نظر می‌رسد به دلیل شرایط خاص جنگی در روزهای پایانی خرداد و ابتدایی تیر ماه امسال بود.

ضمن اینکه مبلغ پرداختی یارانه نقدی مرحله ۱۷۳ (تیرماه ۱۴۰۴) ۱۴ هزار و ۸۹۰ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان بود که نسبت به ماه قبل از آن کاهش محسوسی نداشت.

خداحافظی ۳ میلیون و ۶۶ هزار نفر از پردرآمدها در مرداد ماه با یارانه نقدی

در پایان مردادماه نیز یارانه نقدی نیمه تابستان برای ۴۶ میلیون و ۵۷۶ هزار و ۳۳۱ نفر در دهک‌های چهارم تا نهم منظور شد که نسبت به ماه قبل از آن (تیر ماه ۱۴۰۴) ۳ میلیون و ۶۶ هزار و ۳۳۴ نفر حذف شدند.

مبلغ واریزی یارانه مرحله ۱۷۴ (مرداد ۱۴۰۴) معادل ۱۳ هزار و ۹۷۰ میلیارد تومان بود که نسبت به تیر ماه سال جاری کاهش حدود یک هزار میلیارد تومانی ( ۹۲۰ میلیارد تومان) داشته است.

در ۶ ماهه اخیر چند نفر حذف شدند؟

مجموع حذف شدگان یارانه نقدی از ابتدای امسال تا پایان مرداد به ۴ میلیون و ۳۳ هزار و ۲۷۹ نفر می‌رسد و اگر حذف شدگان در اسفند پارسال را به این آمار بیفزاییم در ۶ ماهه اخیر ۴ میلیون و ۱۴۸ هزار و ۹۹۴ نفر از فهرست یارانه بگیران کم شده اند و به عبارت دیگر دولت باید تا پایان امسال ۱۴ میلیون نفر دیگر را طی ۷ ماه از مجموع دریافت‌کنندگان یارانه نقدی حذف کند زیرا به گفته حسن نوروزی رئیس سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها، دولت ماهانه ۳۶ همت بابت پرداخت یارانه نقدی دهک‌های یکم تا نهم همچنین مستمری خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی پرداخت می‌کند.

از همین رو دولت در راستای اجرای تکالیف مندرج قانون بودجه ۱۴۰۴ از ابتدای سال جای نسبت به حذف خانوارهای سه دهک درآمدی بالای جامعه اقدام کرد و گفته می‌شود این فرآیند تا پایان سال ادامه خواهد داشت و ۱۸ میلیون نفر مشمول حذف از یارانه نقدی خواهند شد که مطابق با قانون بودجه، درآمد حاصل از حذف اقشار پردرآمد از مجموع یارانه‌بگیران به کالابرگ الکترونیکی منتقل خواهد شد.

۹۲ درصد مردم در حال دریافت یارانه هستند

به گفته رئیس سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها گفت: بر اساس قانون بودجه سال جاری تا پایان امسال با همکاری وزارت رفاه سه دهک بالایی جامعه که در مجموع ۱۸ میلیون نفر می‌شوند از مجموعه یارانه‌بگیران حذف خواهد شد.

وی با بیان اینکه امسال ۲۱ درصد منابع بودجه‌ای دولت یعنی ۱۰۴۶ همت یارانه می دهیم، یارانه نقدی و مستمری پرداخته ماهانه به خانوارهای تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی را ۳۶ همت برآورد کرد و ادامه داد: ماهانه ۳۵ میلیون دلار از وزارت نفت می گیریم تا یارانه بدهیم آن هم در حالی که روزانه ۲۰ میلیون لیتر بنزین وارد می کنیم و صادراتی نداریم؛ سایر حامل‌ها هم همین وضع را دارند به سختی از وزارت نفت پولی گرفته می‌شود و سپس به صورت مساوی به همه یارانه می‌دهیم.

رئیس سازمان هدفمندسازی یارانه‌ها با بیان اینکه همه می دانند سیاست فعلی درست نیست و باید اصلاح شود، گفت: اصلاح این امر نیازمند داشتن بانک اطلاعاتی قوی است؛ حسن روحانی در سال ۹۳ از مردم خواست تا در صورت نیاز، ثبت نام کنند در نهایت این شد که روش خوداظهاری شکست خورد و همه مردم ثبت‌نام کردند روش دیگر ثبت دارایی‌های خانوار از سوی خود خانواده هاست اما با گذشت ۱۶ سال هنوز نتوانسته ایم داده‌های اطلاعاتی املاک را که بر اساس آن دهک‌سنجی می کنیم، به رقم دقیقی برسانیم.

وی ادامه داد: پایگاه‌های اطلاعاتی خانوارها نقص دارد و فقط هم در اختیار قوه مجریه نیست و باید به سمت ثبتی – مبنایی شدن برویم زیرا روش آمارگیری و پرسش از خانواده‌ها هم جواب نمی‌دهد و به صورت دقیق نمی‌توانیم بفهمیم یارانه به کدام خانواده اصابت بکند یا نکند.

نوروزی این نکته را هم گفت که وزارت رفاه برخی شاخص ها مانند املاک و خودرو و تراکنش بانکی و سفرهای خارجی را بررسی می‌کند و ملاک قرار می دهد که آزمون وُسع دقیقی نیست چون داده‌های ثبتی – مبنایی ما دقیق نیست.

رئیس سازمان هدفمندسازی یارانه ها ابراز امیدواری کرد تا پایان سال بر اساس بررسی‌های وزارت رفاه به این سمت برویم که دهک‌های بالایی که یارانه می‌گیرند، حذف شوند اگر جامعه به این بلوغ برسد که در صورت حذف یارانه افراد غیرمشمول، خدمات بهتری دریافت کنند، با دولت همراهی خواهد کرد.

حذف یارانه پردرآمدها تکلیف مجلس و برنامه هفتم است

احمد رستمی رئیس مرکز مطالعات و اطلاعات رفاهی ایرانیان نیز با تاکید بر اینکه حذف یارانه دهک های پردرآمد منطبق بر قانون بودجه و تکلفیف برنامه هفتم است، گفت: وزارت تعاون از مرداد ماه ملزم بوده حذف یارانه نقدی حدود یک میلیون خانوار را حذف کند؛ برای تحقق این امر ابتدا با بررسی های صورت گرفته روی شاخص های درآمدی و دارایی خانوارهای کشور، حدود یک میلیون از خانوارهای با سرانه درآمد ماهانه بیش از ۱۰ میلیون تومان شناسایی و حذف شدند.

رئیس مرکز مطالعات و اطلاعات رفاهی ایرانیان در ادامه تصریح کرد: این سرانه در برگیرنده‌ هزینه اجاره مسکن خانوار نیست و براساس بُعد خانوار محاسبه شده است.

رستمی در ادامه با یادآوری اینکه بر اساس داده‌های بودجه خانوار مرکز آمار ایران، سرانه درآمد هر خانواده ایرانی در دهک هشتم در اسفندماه سال ۱۴۰۳ برابر با ۱۰ میلیون تومان در ماه برآورد شده است، اظهار داشت: بر همین اساس وزارت رفاه نیز این میزان درآمد را بعد از کسر هزینه مسکن به عنوان شاخص شناسایی سه دهک بالا انتخاب کرده است.

وی درباره اینکه برای کسانی که به حذف یارانه نقدی خود اعتراض دارند، چه تمهیداتی اندیشیده شده است، توضیح داد: از ابتدای شهریورماه سرپرستان خانوار به مدت ۲۰ روز فرصت دارند برای مشاهده جزئیات و یا ثبت درخواست به نشانی اینترنتی https://hemayat.sfara.ir مراجعه نمایند.

رستمی گفت: اطلاعات اظهاری سرپرست خانوار در حوزه‌های درآمدی، تراکنش‌های بانکی و محل سکونت بار دیگر با داده‌های ثبتی دستگاه‌های متولی داده، صحت‌سنجی و در صورت تایید استحقاق دریافت یارانه مطابق قانون یارانه خانوارها مجددا برقرار خواهد شد.

منابع حاصل از قطع یارانه ثروتمندان به اقشار کم درآمد اختصاص می یابد

رئیس مرکز مطالعات و اطلاعات رفاهی ایرانیان در پاسخ به اینکه منابع حاصل از صرفه جویی در پرداخت یارانه صرف چه اموری خواهد شد، خاطرنشان کرد: طبق بند (پ) تبصره ۱۳ قانون بودجه سال۱۴۰۴ کل کشور، دولت مکلف است از محل منابع حاصل از حذف یارانه نقدی دهک‌های هشتم، نهم و دهم، ماده ۴۵ قانون مالیات بر ارزش افزوده و بازنگری در سیاست‌های حمایتی، حداقل مبلغ ۴۰۰ هزار میلیارد ریال را به عنوان بسته حمایت از معیشت محرومان اختصاص دهد.

رستمی اظهار داشت: بر این اساس منابع حاصل از حذف یارانه سه دهک درآمدی، صرف حمایت از خانوارها و اقشار نیازمند، از جمله خانوارهای دچار فقر شدید که تحت پوشش نهادهای حمایتی نیستند و همچنین افزایش اعتبار کالابرگ برای خانوارهای تحت پوشش و دهک‌های پایین درآمدی خواهد شد.

وی به این نکته هم اشاره کرد که در دوره اول پرداخت کالابرگ در سال ۱۴۰۴ حدود ۲۵ هزار میلیارد تومان برای خانوارهای دهک یک تا ۷ تخصیص یافت.