خارگ – خارگ تنها یک پایانه نفتی نیست؛ این جزیره تاریخی با قدمتی هزاران‌ساله، از ایلامیان تا استعمارگران، نقش محوری در دریانوردی و فرهنگ خلیج فارس ایفا کرده است.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- حامد عرب زاده: در دل خلیج فارس، جزیره‌ای نه‌چندان وسیع اما ژرف در تاریخ ایران‌زمین جای دارد؛ خارگ، نگینی تاریخی که اگرچه امروز بیشتر با صادرات نفت و سکوهای عظیم انرژی شناخته می‌شود، اما در لایه‌های پنهان خاک و سواحلش، ردپای هزاران سال تاریخ، تمدن و دریانوردی حک شده است.
جزیره خارگ با حدود هشت کیلومتر طول و چهار کیلومتر عرض، در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال غربی بندر بوشهر قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی خارگ آن را در نقطه‌ای حیاتی از مسیرهای باستانی دریایی قرار داده است؛ جایی که هزاران سال، کاروان‌ها و کشتی‌های تجاری از سواحل ایران، هند، عربستان و آفریقا از آن گذر کرده‌اند.
بر پایه اسناد تاریخی، خارگ دست‌کم از دوران هخامنشیان محل لنگرگیری و توقف کشتی‌ها بوده است. هرودوت در روایت‌هایی به بنادری در سواحل فارس اشاره می‌کند که تحلیلگران، یکی از آن‌ها را با خارگ تطبیق می‌دهند. در دوره ساسانیان، این جزیره یکی از نقاط کلیدی دفاعی و تجاری در خلیج فارس بود؛ شواهدی از معماری سنگی، آتشکده‌ها و قبرهای سنگ‌تراشی شده که در گوشه‌وکنار جزیره کشف شده‌اند، مؤید این ادعاست.
تاریخ باشکوه خارگ
مورخ و استاد تاریخ دریایی در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: بر اساس اسناد تاریخی و بررسی‌های میدانی، خارگ دست‌کم از دوران هخامنشیان به‌عنوان نقطه‌ای راهبردی در شبکه تجارت دریایی بین فلات ایران، هند، سواحل عربستان و شرق آفریقا مطرح بوده است. جایگاه خارگ در مسیر بادهای موسمی و وجود چشمه‌های آب شیرین در جزیره، باعث شده بود دریانوردان این جزیره را مکانی ایمن و قابل اتکا در سفرهای دریایی بدانند.
سید محمود ایمانی افزود: آثار تاریخی باقی‌مانده از دوره‌های ساسانی، اسلامی و حتی قرون وسطی اروپایی – مانند قلعه هلندی‌ها و کلیسای نسطوریان – نشان می‌دهد خارگ تنها یک بندر تجاری نبوده، بلکه محل استقرار اقوام و گروه‌های فرهنگی گوناگون نیز بوده است.
این مورخ ادامه داد: خارگ را باید پایتخت فراموش‌شده دریانوردی جنوب دانست؛ جزیره‌ای که پیش از تبدیل شدن به پایانه نفتی، مرکز تلاقی فرهنگ‌ها، ادیان و کالاهای تجاری در قلب خلیج فارس بود.
بندری که قبل از نفت، پایتخت تجارت دریایی بود
پیش از آنکه نفت و سکوهای بارگیری، خارگ را به نقطه‌ای صنعتی و راهبردی بدل کنند، این جزیره بندری فعال برای حمل‌ونقل کالا، تبادل مروارید، صید ماهی و ارتباط تجاری با بنادر مهمی همچون بصره، زنگبار، بمبئی و بندرعباس بوده است.
در سده‌های میانه اسلامی، خارگ جایگاهی ویژه در شبکه تجارت دریایی داشت. آثار باقی‌مانده از مساجد کهن، گورستان‌های تاریخی با خط کوفی، و نشانه‌هایی از دادوستد بازرگانان عرب و هندی نشان می‌دهد این جزیره نه‌تنها یک پناهگاه دریایی، بلکه مرکز تلاقی فرهنگ‌های گوناگون بوده است.
خارگ در دوره استعمار
در قرون ۱۶ تا ۱۹ میلادی، جزیره خارگ به صحنه رقابت و درگیری میان استعمارگران اروپایی بدل شد. پرتغالی‌ها نخستین اروپاییانی بودند که در اوایل قرن ۱۶ به خارگ راه یافتند و آن را به‌عنوان ایستگاه دریایی در مسیر سواحل هند به‌کار گرفتند. سپس هلندی‌ها در قرن ۱۷ پایگاه تجاری مهمی در خارگ تأسیس کردند که بقایای قلعه هلندی‌ها و استحکامات نظامی‌شان هنوز در گوشه‌هایی از جزیره دیده می‌شود.
در نیمه دوم قرن هجدهم، انگلیسی‌ها نیز با حمایت شرکت هند شرقی وارد معادلات خارگ شدند و تلاش کردند با ایجاد پایگاه‌های نظامی، این جزیره را در اختیار خود بگیرند. اما آنچه خارگ را در این رقابت‌ها حیاتی می‌کرد، تنها موقعیت جغرافیایی‌اش نبود؛ بلکه پایداری طبیعی آن برای پهلوگیری کشتی‌ها، چشمه‌های آب شیرین، و امنیت نسبی در برابر توفان‌های دریایی بود که باعث می‌شد دریانوردان آن را «پناهگاه خلیج فارس» بنامند.
کلیساها، گورستان‌ها و آب‌انبارها؛ روایت‌های سنگی از تاریخ خارگ
از جمله آثار تاریخی کم‌نظیر خارگ می‌توان به کلیسای باستانی نسطوریان در بخش شمالی جزیره اشاره کرد؛ سازه‌ای سنگی و فرو رفته در زمین که به قرون اولیه میلادی بازمی‌گردد و نشانه‌هایی از حضور اقلیت‌های مسیحی در مسیر تجارت دریایی خلیج فارس دارد.
در گوشه‌ای دیگر، گورستان‌های سنگ‌تراش‌شده‌ای قرار دارد که به شیوه زرتشتی یا ساسانی ساخته شده‌اند؛ برخی از آن‌ها دارای دهانه‌های ورودی به سبک مقابر اشکانی هستند و برخی نیز خط میخی و کوفی بر خود دارند. همچنین آب‌انبارهای زیرزمینی که به شیوه‌ای کاملاً مهندسی‌شده با مصالح بومی ساخته شده‌اند، گواهی بر تمدنی هستند که هم دانش دریا داشت و هم مهارت بقا در دل گرمای سوزان جنوب.
از نفت تا مقاومت؛ خارگ در قرن بیستم
با کشف نفت در جنوب ایران، خارگ در نیمه دوم قرن بیستم به یکی از مهم‌ترین مراکز صادرات نفت جهان تبدیل شد. پایانه نفتی خارگ از دهه ۱۳۴۰ خورشیدی به‌تدریج گسترش یافت و به شاهراه صدور نفت ایران بدل شد. این جزیره به‌ویژه در دوران دفاع مقدس، نماد مقاومت اقتصادی ایران بود؛ بارها مورد حمله هوایی عراق قرار گرفت، اما صادرات نفت حتی برای یک روز هم به‌طور کامل متوقف نشد.
خارگ امروز؛ جزیره‌ای با گذشته‌ای فراتر از نفت
زهرا حکمت‌فر، پژوهشگر میراث فرهنگی و عضو اسبق انجمن باستان‌شناسی ایران در گفتگو با خبرنگار مهر بیان کرد: در خارگ شاهد ترکیبی بی‌نظیر از معماری سنگی، سیستم‌های سنتی آبرسانی، کلیساهای اولیه مسیحی و گورستان‌های باستانی هستیم که همگی در فاصله‌ای اندک از ساحل قرار دارند؛ یعنی به‌طور مستقیم با هویت دریایی جزیره پیوند دارند.
وی افزود: وجود گورهای عمودی سنگی با پوشش‌های خاص، حکایت از تدفین‌هایی دارد که به دوره‌های ساسانی و حتی پیش‌تر بازمی‌گردد. همچنین بقایای یک کلیسای نسطوری با پلان صلیبی و محراب شرقی، یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای جنوب ایران محسوب می‌شود که نشان از حضور مسیحیان دریانورد در این منطقه دارد.
این پژوهشگر با اشاره به ضرورت حفاظت و ثبت جهانی آثار خارگ خاطرنشان کرد: متأسفانه بخش قابل‌توجهی از آثار تاریخی خارگ در نتیجه توسعه صنعتی، عدم مستندسازی، و محدودیت‌های دسترسی در معرض فرسایش قرار گرفته‌اند. امروز بیش از همیشه نیازمند یک طرح ملی برای ثبت، مستندسازی و حفاظت از میراث تاریخی خارگ هستیم.
اگرچه امروز خارگ در حافظه جمعی بیشتر با سکوی نفت و پایانه صادراتی شناخته می‌شود، اما برای آنان که به تاریخ می‌نگرند، این جزیره چیزی فراتر از صنعت است. خارگ گنجینه‌ای است از قرن‌ها دریانوردی، تعاملات فرهنگی، نبردهای استعماری، و زندگی دریا محور؛ جزیره‌ای که هنوز صخره‌ها و اسکله‌های سنگی‌اش، نجواگر امواج گذشته‌اند.
اکنون که گردشگری تاریخی در ایران در حال بازتعریف است، خارگ می‌تواند به‌عنوان یک مقصد خاص، با ترکیبی از تاریخ، معماری و موقعیت دریایی، در کانون توجه قرار گیرد؛ اما این نیازمند نگاه حفاظتی، توسعه زیرساخت‌های مناسب، و مستندسازی دقیق میراث فرهنگی جزیره است؛ میراثی که اگر فراموش شود، بخشی از حافظه دریایی ایران برای همیشه در غبار سکوت مدفون خواهد شد.
