مشهد – حادثه گوهرشاد آینه‌ای عبرت‌انگیز برای ملت ایران است که ضرورت صیانت از هویت دینی و ملی را در برابر سیاست‌های تحمیلی و تهاجم فرهنگی به روشنی نمایان ساخت.
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: واقعه ۲۱ تیر ۱۳۱۴ در مسجد گوهرشاد، یکی از نقاط عطف در تاریخ معاصر ایران است که در آن مردم مشهد در اعتراض به سیاست‌های اجباری تغییر لباس و کشف حجاب توسط حکومت رضا شاه پهلوی به تظاهرات پرداختند. این اعتراضات با سرکوب خونین نیروهای دولتی مواجه شد و به کشته و زخمی شدن تعداد زیادی از معترضان انجامید. این واقعه نشان‌دهنده تعارض بین مدرنیزاسیون اجباری و ارزش‌های فرهنگی و مذهبی جامعه ایران در آن دوران بود.
رضا شاه پهلوی در دهه ۱۳۰۰ شمسی، با هدف نوسازی و مدرنیزه کردن ایران، اقدام به اجرای سیاست‌هایی کرد که به زعم او برای پیشرفت کشور ضروری بودند. این سیاست‌ها شامل تغییرات گسترده در نظام آموزشی، قضائی، اداری و فرهنگی بود. یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین این سیاست‌ها، تغییر لباس و کشف حجاب بود که به منظور همسان‌سازی ظاهری جامعه با کشورهای غربی و حذف نمادهای سنتی و مذهبی انجام می‌شد.
سیاست تغییر لباس در سال ۱۳۰۷ با تصویب قانون متحدالشکل شدن لباس مردان آغاز شد. بر اساس این قانون، مردان ایرانی ملزم به پوشیدن کت و شلوار و کلاه پهلوی شدند. در سال ۱۳۱۴، این سیاست به زنان نیز تسری یافت و با صدور دستورالعمل‌هایی، زنان از پوشیدن حجاب در اماکن عمومی منع شدند. این سیاست‌ها با مخالفت‌های گسترده‌ای از سوی روحانیون، متدینین و بخش‌های سنتی جامعه مواجه شد.
مخالفت با سیاست‌های تغییر لباس و کشف حجاب به تدریج افزایش یافت و به شکل تجمعات و اعتراضات پراکنده در شهرهای مختلف نمود پیدا کرد. مشهد، به دلیل وجود حرم امام رضا (ع) و جایگاه مذهبی برجسته‌اش، به یکی از کانون‌های اصلی این اعتراضات تبدیل شد.
در تیر ماه ۱۳۱۴، اعتراضات در مشهد به اوج خود رسید. مردم در مسجد گوهرشاد، یکی از مهم‌ترین مساجد این شهر، تجمع کردند و به سخنرانی‌ها و نوحه‌خوانی در اعتراض به سیاست‌های حکومت پرداختند. شیخ بهلول، یکی از روحانیون برجسته، سخنرانی‌های آتشینی در مسجد ایراد کرد و مردم را به مقاومت در برابر ظلم و ستم حکومت فراخواند.
حکومت رضا شاه که از گسترش اعتراضات نگران شده بود، تصمیم به سرکوب خشونت‌آمیز تظاهرات گرفت. در روز ۲۱ تیر ۱۳۱۴، نیروهای نظامی به مسجد گوهرشاد حمله کردند و به سوی معترضان آتش گشودند. در این حمله، تعداد زیادی از مردم کشته و زخمی شدند. آمار دقیقی از تعداد قربانیان در دست نیست، اما برآوردها نشان می‌دهد که بیش از صد نفر در این واقعه جان خود را از دست داده‌اند.
واقعه مسجد گوهرشاد پیامدهای مهمی در تاریخ معاصر ایران داشت. این واقعه نشان داد که سیاست‌های مدرنیزاسیون اجباری و نادیده گرفتن ارزش‌های فرهنگی و مذهبی جامعه، می‌تواند به نارضایتی و اعتراضات گسترده منجر شود. سرکوب خونین تظاهرات در مسجد گوهرشاد، چهره مستبد و خشن حکومت رضا شاه را بیش از پیش آشکار کرد و باعث افزایش مخالفت‌ها با رژیم پهلوی شد.
واقعه مسجد گوهرشاد تأثیرات بلندمدتی بر جامعه ایران داشت. این واقعه به عنوان نمادی از مقاومت در برابر ظلم و ستم و دفاع از ارزش‌های مذهبی و فرهنگی در حافظه تاریخی ایرانیان باقی ماند. این رویداد در دهه‌های بعد نیز در شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی و انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ نقش مهمی ایفا کرد.
حادثه مسجد گوهرشاد سندی از مقاومت ملت ایران در برابر تهاجم فرهنگی و تغییر هویت است
سید محمود بدیعی، مسئول کانون مرکزی سازمان بسیج حقوقدانان خراسان رضوی و مدرس دانشکده حقوق دانشگاه آزاد اسلامی، در گفتگو با خبرگزاری مهر با گرامیداشت روز عفاف و حجاب، واقعه مسجد گوهرشاد را جلوه‌ای از ایستادگی مردم ایران در برابر سیاست‌های تحمیلی رژیم پهلوی و تهاجم به باورهای دینی مردم دانست.
مسئول کانون مرکزی سازمان بسیج حقوقدانان خراسان رضوی و مدرس دانشکده حقوق دانشگاه آزاد اسلامی بیان کرد: بیست و یکم تیرماه ۱۳۱۴ و رخداد مسجد گوهرشاد، از سیاه‌ترین نقاط تاریخ حکومت پهلوی محسوب می‌شود که اوج فشار رضاخان بر مردم ایران برای تغییر هویت دینی و فرهنگی آنان بود.
وی افزود: رضاخان تلاش داشت با سیاست‌های سرکوبگرانه، فرهنگ و پوشش جامعه ایرانی را به سمت الگوهای غربی سوق داده و حجاب و ارزش‌های مذهبی را از جامعه حذف کند. اما مردم ایران با غیرت و ایمان خود در برابر این تحمیل ایستادگی کردند و حاضر نشدند از اعتقادات و آموزه‌های دینی‌شان عقب‌نشینی کنند.
بدیعی تصریح کرد: تجمع مردم در مسجد گوهرشاد و پناه بردن به حرم مطهر، پاسخ قاطع ملت ایران به زورگویی و هجوم رژیم پهلوی بود و حمله خونین و بی‌رحمانه نیروهای رضاخان که به شهادت صدها نفر انجامید، موجب شد این حادثه به نمادی از مقاومت، غیرت و دین‌مداری ملت ایران تبدیل شود.
مسئول کانون مرکزی سازمان بسیج حقوقدانان خراسان رضوی و مدرس دانشکده حقوق دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به نامگذاری ۲۱ تیرماه به عنوان روز عفاف و حجاب، خاطرنشان کرد: این روز، یادآور دفاع جانانه ملت ایران از هویت دینی و ارزش‌های اسلامی است و مردم کشورمان بار دیگر اثبات کردند تنها فرهنگ اصیل اسلامی-ایرانی را می‌پذیرند و هرگز تسلیم فرهنگ تحمیلی نمی‌شوند.
وی تأکید کرد: ملت ایران همواره در مسیر صیانت از آرمان‌های دینی، عفاف، حجاب و حفظ ناموس و هویت ملی خود تلاش کرده و این مقاومت، الگویی ارزشمند برای نسل‌های آینده خواهد بود.
حجاب نماد کلان هویت فرهنگی و دینی ملت ایران محسوب می‌شود
در همین رابطه حجت‌الاسلام محمدمهدی لطیفی سیدآبادی، عضو انجمن علمی تخصصی حقوق خصوصی سازمان بسیج حقوقدانان استان خراسان رضوی و عضو بنیاد ملی نخبگان نیز در گفتگو با خبرگزاری مهر به تبیین ابعاد تاریخی، فرهنگی و اجتماعی قیام خونین گوهرشاد و وضعیت امروز مسئله حجاب در جامعه پرداخت.
عضو انجمن علمی تخصصی حقوق خصوصی سازمان بسیج حقوقدانان استان خراسان رضوی و عضو بنیاد ملی نخبگان با اشاره به واقعه تاریخی قیام گوهرشاد در ۲۱ تیر ۱۳۱۴ خورشیدی، این حادثه را نقطه عطفی در تاریخ مبارزات ملت ایران برای حفظ ارزش‌های اسلامی خواند و تصریح کرد: شهادت ۱۷۰۰ تن از مردان و زنان غیرتمند ایرانی در آن روز، علاوه بر نمایش مقاومت در برابر سیاست‌های ضد دینی رضاخان، عمق وابستگی هویت ملی ایرانیان به ارزش‌های دینی را آشکار ساخت. اکنون، پس از نزدیک به یک قرن، این رویداد همچنان آموزه‌هایی راهبردی برای جامعه امروز ما به همراه دارد.
وی با تحلیل زمینه‌های اجرای سیاست کشف حجاب تصریح کرد: رضاخان با الگوبرداری از مدرنیزاسیون اجباری و به تأثیر از حکومت‌های سکولار آن روزگار، گمان می‌کرد با سرکوب می‌تواند جامعه ایران را به سمت تجدد سوق دهد؛ اما ملت ایران نشان داد که ارزش‌های اصیل خود را، علیرغم همه فشارها، حفظ خواهد کرد.» وی افزود: «این سیاست‌ها نه تنها نتیجه معکوس داشت، بلکه موجب بیداری ملت و تقویت روحیه مقاومت شد. تجربه گوهرشاد مثال روشنی است که تغییر فرهنگ نهادینه شده یک ملت با اجبار و خشونت محقق نمی‌شود.
لطیفی سیدآبادی در ادامه با اشاره به چالش‌های معاصر حجاب در جامعه ایرانی، گفت: حجاب در جامعه ما تنها یک پوشش ساده و فردی نیست، بلکه نماد کلان هویت فرهنگی و دینی ملت ایران محسوب می‌شود. با این حال، سال‌های اخیر ضعف جدی در سیاستگذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی در این حوزه دیده می‌شود که عمدتاً به دلیل فقدان پژوهش، جامعه‌شناسی و روان‌شناسی دقیق پیش از اجرای طرح‌ها بوده است. متأسفانه گاه شاهد انتصاب مدیران فاقد تخصص و تجربه در این عرصه حساس نیز بوده‌ایم که خود بر مشکلات افزوده است.
عضو انجمن علمی تخصصی حقوق خصوصی سازمان بسیج حقوقدانان استان خراسان رضوی و عضو بنیاد ملی نخبگان به جنگ نرم دشمنان علیه ارزش‌های اسلامی و حجاب اشاره کرد و افزود: شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های معاند، با برنامه‌ریزی و بودجه‌های گسترده، به دنبال ترویج سبک زندگی غربی و تضعیف فرهنگ حجاب در جامعه‌اند. در مقابل، ضعف عملکرد یا واکنش‌های نادرست برخی نهادهای مسئول موجب افزایش تنش‌های اجتماعی شده است.
وی، مهم‌ترین ضعف را اتکا به اقدامات صوری و غیرکارشناسی به جای کار فرهنگی ریشه‌ای دانست و اذعان کرد: امروز نسل جوان نیازمند استدلال، اقناع و جذب منطقی است و دستور و اجبار اثر مطلوب ندارد. ضعف در گفتمان‌سازی صحیح، ناتوانی در ارائه الگوهای موفق از زن مسلمان و تأثیر رسانه‌های خارجی، مهم‌ترین عوامل در بروز نوعی بی‌تفاوتی اجتماعی نسبت به حجاب محسوب می‌شود.
لطیفی سیدآبادی راهکار حل چالش‌های کنونی را در بازگشت به روش‌های حکیمانه و فرهنگی عنوان و بیان کرد: ابزارهای سنتی دیگر کارایی گذشته را ندارند و باید از ظرفیت‌های هنر، سینما، ادبیات و فضای مجازی بهره گرفت. تبیین فلسفه حجاب از طریق گفتمان علمی و منطقی و تقویت نهادهای فرهنگی باید محور اصلی قرار گیرد.
عضو انجمن علمی تخصصی حقوق خصوصی سازمان بسیج حقوقدانان استان خراسان رضوی و عضو بنیاد ملی نخبگان افزود: تجربه تاریخی گوهرشاد به ما می‌آموزد که ارزش‌های اصیل نیازمند روش‌های اصیل برای حفظ و انتقال هستند. خشونت و اجبار کارساز نبوده و نیست؛ تنها راه تحقق موفق دفاع از حجاب به عنوان نماد هویت ایرانی-اسلامی، قلب‌های مردم و صبر و برنامه‌ریزی بلندمدت است.
وی تأکید کرد: حجاب را نباید به یک موضوع صرفاً انتظامی یا امنیتی تقلیل داد. این موضوع در وهله اول یک امر فرهنگی و اجتماعی است که عزمی ملی و مشارکت فعال تمام نهادهای فرهنگی، آموزشی و رسانه‌ای را می‌طلبد. تنها در این صورت می‌توان امیدوار بود فرهنگ عفاف و حجاب همچون آرمان شهدای گوهرشاد در جامعه نهادینه گردد.
بررسی جایگاه حقوقی و اجتماعی حجاب
در این گزارش همچنین کهدی رنجبر، کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی از دانشگاه فردوسی مشهد، در گفتگو با خبرگزاری مهر به تبیین ابعاد حقوقی و جایگاه اجتماعی حجاب بر اساس مبانی اندیشه امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی پرداخت.
کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی از دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه محور مطالعات وی، بررسی حمایت‌های حقوقی از مقوله حجاب بوده است، اظهار کرد: ابعاد مختلف حقوقی بر رعایت حجاب و پوشش تأکید دارند و این موضوع صرفاً به عنوان یک امر فردی و سلیقه‌ای مطرح نیست. وی افزود: گاهی مشاهده می‌شود برخی، حجاب و پوشش را امری کاملاً شخصی می‌دانند و معتقدند باید به اختیار فردی اشخاص واگذار شود اما این نگاه با مبانی انقلاب اسلامی و دیدگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران تطابق ندارد.
وی ادامه داد: امام خمینی (ره) حتی در ماه‌های نخست پیروزی انقلاب اسلامی، بر اجرای دقیق قوانین اسلامی از جمله رعایت حجاب و پوشش شرعی تأکید کردند، به‌گونه‌ای که در سخنرانی‌های اسفند ۱۳۵۷ به‌صراحت ضرورت رعایت این موضوع را متذکر شدند. این تأکیدات تنها یک توصیه نبود، بلکه دستور و راهبردی برای ایجاد فضای اسلامی در نهادها و ادارات کشور به شمار می‌رفت. برای نمونه ایشان در یکی از سخنرانی‌ها فرمودند: «وزارتخانه اسلامی نباید در آن معصیت بشود… در وزارتخانه‌های اسلامی نباید زن‌های بی‌حجاب بیایند، زن‌ها بروند اما با حجاب باشند. مانعی ندارد بروند اما کار بکنند، لکن با حجاب شرعی باشند، با حفظ جهات شرعی باشند…»
رنجبر تصریح کرد: این مواضع امام خمینی (ره)، در بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز تداوم یافته است. ایشان کشف حجاب را “حرام شرعی و حرام سیاسی” می‌دانند و بر ابعاد اجتماعی و امنیت فرهنگی حجاب تأکید دارند. به باور رنجبر، حجاب از دیدگاه رهبران انقلاب اسلامی، نه تنها یک انتخاب فردی یا ذوق شخصی بلکه یک مرز هویتی و شاخصه جدی تمایز حکومت دینی با نظام‌های غیردینی است.
کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی از دانشگاه فردوسی مشهد افزود: پوشش بانوان مسلمان، صرفاً یک رفتار فردی نبوده و بیانگر پیام فرهنگی، اجتماعی و حتی بین‌المللی برای جامعه جمهوری اسلامی ایران است. هر بانوی مسلمان به منزله یک سفیر فرهنگی می‌تواند با التزام به حجاب، چهره اسلامی جامعه را به نمایش بگذارد و از سوی دیگر، بی‌توجهی به این اصل می‌تواند تداعی‌کننده همان وضعیتی باشد که در دوران طاغوت وجود داشت.
وی تأکید کرد: با تقویت اهتمام همگانی نسبت به رعایت این فریضه، می‌توان در استحکام پایه‌های حکومت اسلامی و تداوم ارزش‌های اصیل دینی نقش‌آفرینی کرد.
واقعه ۲۱ تیر ۱۳۱۴ در مسجد گوهرشاد، یکی از حوادث مهم و تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است که نشان‌دهنده تعارض بین سیاست‌های مدرنیزاسیون اجباری و ارزش‌های مذهبی و فرهنگی جامعه ایران در دوران حکومت رضا شاه پهلوی است. این واقعه با سرکوب خونین معترضان به پایان رسید، اما پیامدهای آن در دهه‌های بعد نیز در شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی و انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ نقش مهمی ایفا کرد. واقعه گوهرشاد نمادی از مقاومت مردم ایران در برابر استبداد و دفاع از هویت مذهبی و فرهنگی خود است.
