نگین معماری و یادگار آیت الله بروجردی؛ ماجرای چاهی که متخصص زرتشتی زد

خبرگزاری مهر- گروه دین و اندیشه-حسین حاتمی: بیست و یکم تیرماه یادآور یکی از اتفاقات مبارک در شهر قم و بواسطه آن در حوزه علمیه قم بود.در شهر مقدس قم، جایی که عطر علم و فقاهت با عطر معنویت حرم حضرت معصومه (س) در هم می‌آمیزد، مسجدی عظیم و باشکوه قد برافراشته که نه تنها از منظر معماری اسلامی-ایرانی نمونه‌ای بی‌بدیل است، بلکه در طول تاریخ معاصر ایران، نقشی کلیدی در تحولات دینی، سیاسی و اجتماعی ایفا کرده است. مسجد اعظم قم، یادگاری از دوراندیشی و اراده‌ی مرجع عالیقدر شیعه، آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی، نه تنها مکانی برای عبادت، بلکه نمادی از وحدت، مقاومت و پویایی حوزه علمیه و مردم ایران بوده است.

درایت آیت‌الله بروجردی و نیاز زمانه

تأسیس مسجد اعظم قم، در عصری صورت گرفت که ایران شاهد تحولات عمیق اجتماعی و سیاسی بود و حوزه علمیه قم نیز به سرعت در حال گسترش و تبدیل شدن به مرکز ثقل علوم اسلامی در جهان تشیع بود. آیت‌الله بروجردی، که خود از مراجع بی‌بدیل تقلید و از استوانه‌های علمی زمانه خویش به شمار می‌رفتند، به خوبی از ضرورت وجود یک پایگاه عظیم و مجهز برای پاسخگویی به نیازهای رو به رشد حوزه و همچنین ایجاد مرکزی برای تجمع و هدایت نیروهای انقلابی آگاه بود.

پس از مهاجرت ایشان از نجف به قم و استقرار مرجعیت عامه، نیاز به مکانی فراتر از مساجد موجود برای برگزاری درس‌های پرشمار ایشان و همچنین تجمع گسترده‌تر علما و طلاب احساس می‌شد. انتخاب مکان این مسجد در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (س)، موقعیتی استراتژیک و معنوی به آن می‌بخشید و آن را به قلب تپنده فعالیت‌های مذهبی و علمی شهر بدل می‌کرد.

روز یازدهم ذی‌القعده سال ۱۳۷۴ هجری قمری مصادف با ۲۱ تیرماه ۱۳۳۳ شمسی، مقارن با سالروز ولادت حضرت امام رضا (ع)، روزی تاریخی برای قم و تشیع بود. در این روز، با حضور گسترده علما، شخصیت‌های برجسته مذهبی، طلاب و اقشار مختلف مردم، مراسم کلنگ‌زنی و آغاز ساخت مسجد اعظم قم برگزار شد. این رویداد، که با حضور مستقیم و رهنمودهای آیت‌الله بروجردی همراه بود، گواه اهمیت فوق‌العاده این پروژه در چشم ایشان و جامعه مذهبی آن زمان بود. آیت‌الله بروجردی نه تنها خود در تأمین مالی پروژه نقش اساسی داشتند، بلکه با جذب کمک‌های مردمی و وجوهات شرعیه، روند ساخت را تسریع بخشیدند.

تلفیق سنت و کارایی

مسجد اعظم قم، حاصل تلفیقی هنرمندانه از زیبایی‌های معماری سنتی اسلامی-ایرانی و نیازهای عملی یک مسجد جامع و مرکز فعالیت‌های علمی است. این بنا، با در نظر گرفتن تمامی جزئیات، فضایی روحانی و در عین حال کاربردی را برای عبادت‌کنندگان و طلاب فراهم آورده است.

معمار مسجد از روز شروع ساختمان حاج محمد حسین لرزاده معمار و مهندس معروف بودند. نقشه ساختمان نیز به وسیله ایشان مطرح شده است. امور ساختمان مسجد از بدو کار از طرف آیت‌الله فقید، به آقای حاج آقا رضا شاهپور از تجار و شخصیت‌های معروف تهران و آقای حاج ابوالقاسم صاحب جمع که ایشان نیز از مردان کاردان و متدین و مورد نظر خاص آیت‌الله فقید بودند، واگذار شد.

آیت الله علوی بروجردی تولیت فعلی مسجد اعظم می‌گوید: «آقای لرزاده، معمار مسجد اعظم، برای من نقل می‌کرد که می‌خواستیم در مسجد اعظم چاه بزنیم. به ما گفتند متخصص این کار آقایی است به نام اسفندیار یگانگی و پسران که مؤسسه و بنگاهی در خیابان سعدی دارند و کارشان بسیار خوب است اما زرتشتی‌اند. با آقای بروجردی مطرح کردیم و ایشان هم استقبال کرد. آنها هم اظهار آمادگی کردند. منتها ما وحشت داشتیم که در زمین وقف‌شده برای مسجد، زرتشتی‌ها چاه بزنند. با موافقت آقای بروجردی آنها آمدند و چاه زدند و چاه خیلی خوبی هم از کار درآمد و از عجایب آن اینکه آب این چاه شیرین‌تر از چاه‌های اطرافش است. چاه‌هایی که داخل رودخانه است شور است، اما PH آب این چاه خیلی پایین‌تر است. این چاه را زدند و موتور گذاشتند و تا انتها کار را به نحو احسن انجام دادند. آقای لرزاده می‌گفت به سراغشان رفتم و گفتم صورت حساب بدهید، اما امروز و فردا می‌کردند. تا اینکه یک روز خود اسفندیار، که مدیر بنگاه بود، گفت صورت حساب دادن ما یک شرط دارد.

شرطش این است که ما آقای بروجردی را از نزدیک ملاقات کنیم. آقای لرزاده می‌گفت من نمی‌توانستم از طرف ایشان قولی بدهم و بعید می‌دانستم که آقای بروجردی بپذیرند. با این حال پیش آقای بروجردی رفتم و ماجرا را به ایشان گفتم. آقای بروجردی بسیار استقبال کرد و گفت چرا نگفتی بیایند. به هر حال با یگانگی خدمت آقای بروجردی رفتیم. ایشان در اتاق کناری زیر کرسی نشسته بود وچون بسیار پیر بود نمی‌توانست به هنگام ورود افراد از جا بلند شود. یگانگی وارد شد و خدمت آقای بروجردی، که مرجع تقلید شیعه بود، رفت. دست و پایش را گم کرده بود. به آقای بروجردی چسبید و پیشانی، گونه‌ها و دستش را بوسید. لرزاده به من گفت که آقای بروجردی در این بوسیدن‌ها نه خودش را عقب کشید و نه دستش را این طرف و آن طرف کرد که حاکی از آن باشد که ایشان کافر و نجس است. کاملاً مانند رفتاری که با مسلمانان داشت با او مواجه شد. یگانگی کنار آقای بروجردی نشست و دست آقای بروجردی را گرفت. آقای بروجردی مطلقاً دستش را نکشید و مدتی دست در دست هم بودند. آقای بروجردی هم از ایشان تعریف کرد و گفت شنیده‌ام که کار خوبی کردی و آقای لرزاده از شما تعریف می‌کرد، اما چرا صورت حساب نمی‌دهی. یگانگی گفت برای همین خواستم خدمت شما بیایم و عرض کنم که اجازه بدهید در کار خیری که شما کرده‌اید من هم سهیم باشم. شما مسجدی برای خدا ساخته‌اید. اجازه دهید ما هم به اندازه این چاه در بنایی که شما ساخته‌اید سهیم باشیم. آقای بروجردی در گرفتن مبالغ کلان اخلاق خاصی داشتند و مخصوصاً از سهم امام در مسجد خرج نمی‌کردند و به‌راحتی به پیشنهاد افراد برای کمک‌کردن پاسخ مثبت نمی‌دادند.

آقای لرزاده کاملاً با این روحیه آقای بروجردی آشنا بود. با این حال تا یگانگی این پیشنهاد را داد، آقای بروجردی پذیرفت. آقای لرزاده می‌گفت برای من تازگی داشت که آقای بروجردی چنین چیزی را قبول کرد.مرحوم آقای میرزا ابوالحسن روحانی، به آقای بروجردی گفت حالا که آقای یگانگی این همه به شما اظهار ارادت دارد به او امر بفرمائید که مسلمان شود.آقای لرزاده می‌گفت آقای بروجردی وقتی ناراحت و عصبانی می‌شدند صورت و گوش ایشان قرمز می‌شد. خود من هم دیده بودم. آیت الله بروجردی از شنیدن آن حرف عصبانی شدند و سرشان را پایین انداختند و هیچ نگفتند. آقای جمشید یگانگی با این حرف قدری کوچک شد. آقای بروجردی بعد از اینکه این حالتشان برطرف شد سرشان را بلند کردند و به ایشان گفتند: «آقای حاج میرزا ابوالحسن! من دعا می‌کنم خداوند اخلاص آقای یگانگی را به ما بدهد» تا حدی این وضعیت جبران شد، و بعد هم که آقای یگانگی می‌خواست برود آقای بروجردی با اینکه بسیار پیر بود و به‌سختی می‌توانست از جا بلند شود، برخاست و او را چند قدم بدرقه کرد تا جبران آن کلام را بکند.

اسفندیار یگانگی در پرونده مسجد اعظم نوشته بود: این چاه را ما برای آقای بروجردی و مسجد اعظم زدیم. تا وقتی این بنگاه هست و شما بچه‌ها هستید، هر کاری این چاه دارد بدون دریافت پول موظفید انجام دهید و این وصیت من به شما است

این اصل قصه است و تتمه‌ای هم دارد. بعدها این چاه، در زمان نوه آقای بروجردی، که متولی مسجد بود، خراب شده بود. ایشان می‌گفت در پرونده‌ها گشتیم و آدرس بنگاه آنها را پیدا کردیم. در همان خیابان سعدی چند مغازه بود که نوشته بودند بنگاه اسفندیار یگانگی و پسران. به آنها گفتیم که چاه خراب شده است. آنها گفتند که چاه را ما زده‌ایم و می‌آییم درست می‌کنیم. آمدند و چاه را تعمیر کردند و باز هم صورت حساب نمی‌دادند. به بنگاه آنها مراجعه کردیم. معلوم شد خود اسفندیار فوت شده و بچه‌هایش متصدی بنگاه هستند. یکی از پسرانش که مدیر عامل بنگاه بود، ملاقاتی با من گذاشت و پرونده را آورد و گفت پدر ما نوشته است که این چاه را ما برای آقای بروجردی و مسجد اعظم زدیم. تا وقتی این بنگاه هست و شما بچه‌ها هستید، هر کاری این چاه دارد بدون دریافت پول موظفید انجام دهید و این وصیت من به شما است.»

مشخصات مسجد

با مساحتی بالغ بر یازده هزار متر مربع، این مسجد یکی از بزرگترین و باشکوه‌ترین مراکز عبادی در ایران محسوب می‌شود. وسعت مسجد، امکان میزبانی از جمعیت انبوه در مناسبت‌های مختلف را فراهم می‌آورد.

مسجد دارای دو شبستان بزرگ و پرشکوه است که با ستون‌های متعدد و سقف‌های طاق‌دار، فضایی وسیع و معنوی را برای اقامه نماز جماعت و فعالیت‌های آموزشی فراهم کرده‌اند. این شبستان‌ها، با نورپردازی مناسب و معماری متناسب، حس آرامش و خشوع را به نمازگزاران منتقل می‌کنند.

گنبد عظیم و زیبای مسجد، که از دوردست نیز جلوه‌گر است، نقطه کانونی بنا محسوب می‌شود. این گنبد باشکوه، که با ظرافت خاصی طراحی و اجرا شده، نمادی از شکوه و عظمت اسلامی است و فضای داخلی زیر آن، که معمولاً برای سخنرانی‌ها و مناسبت‌های ویژه مورد استفاده قرار می‌گیرد، از نظر آکوستیک و زیبایی بصری نیز بسیار چشم‌نواز است.دو گلدسته بلند و استوار که در دو طرف مسجد قرار گرفته‌اند، زیبایی معماری بنا را تکمیل کرده و آن را به نمادی شاخص در افق شهر قم بدل کرده‌اند. این گلدسته‌ها، علاوه بر جنبه‌های بصری، نقش مذهبی و هویتی مهمی را نیز ایفا می‌کنند.

زیبایی و شکوه مسجد اعظم قم، بیش از هر چیز در کاشی‌کاری‌های ظریف و هنرمندانه‌ای که سقف‌ها، محراب‌ها، ایوان‌ها و دیوارهای داخلی را مزین کرده‌اند، تجلی یافته است. این کاشی‌ها، با نقوش متنوع اسلیمی، هندسی و خطوط قرآنی، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند و جلوه‌ای از اوج هنر اسلامی را به نمایش می‌گذارند.دیوارهای مسجد، با کتیبه‌های زیبا و خطاطی‌شده‌ای که حاوی آیات نورانی قرآن کریم، احادیث گهربار اهل بیت (ع) و اشعار مذهبی هستند، زینت یافته‌اند. این کتیبه‌ها، علاوه بر زیبایی بصری، پیام‌های معنوی و الهی را نیز به مخاطبان منتقل می‌کنند.

مسجد اعظم قم، صرفاً یک بنای معماری نبوده، بلکه همواره در خط مقدم تحولات فرهنگی، مذهبی و سیاسی ایران نقش‌آفرینی کرده است.پس از افتتاح رسمی، مسجد اعظم به سرعت به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و آموزشی حوزه علمیه قم تبدیل شد. درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله بروجردی و سپس سایر مراجع عظام تقلید، در این مسجد برگزار می‌شد و هزاران طلبه و روحانی از محضر ایشان کسب فیض می‌کردند. این مسجد، عملاً به یکی از ستون‌های اصلی حفظ و گسترش معارف اسلامی در دوران معاصر بدل شد.

در دوران مبارزات مردم ایران علیه رژیم ستم‌شاهی، مسجد اعظم قم به یکی از پایگاه‌های اصلی فعالیت‌های انقلابی تبدیل شد. حضرت امام خمینی (قدس سره)، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، در این مسجد سخنرانی‌های پرشور و تأثیرگذاری ایراد کردند که نقش بسزایی در روشنگری افکار عمومی و بسیج مردم برای مبارزه داشت. این مسجد، به نمادی از مقاومت و ایستادگی در برابر ظلم بدل شده بود و محل تجمع و سازماندهی بسیاری از فعالیت‌های انقلابی بود.تا به امروز نیز، مسجد اعظم قم به عنوان یکی از مراکز فعال دینی و اجتماعی شهر قم باقی مانده است. این مسجد همچنان محل برگزاری نمازهای جماعت باشکوه، مراسم دعا و توسل، کلاس‌های درس خارج فقه، اصول و تفسیر قرآن از جمله درس خارج تفسیر آیت الله عبدالله جوادی آملی و سایر فعالیت‌های مذهبی است. همچنین در مناسبت‌های ملی و مذهبی، این مسجد به عنوان یکی از میعادگاه‌های مهم مردم و روحانیت، نقش خود را در حفظ وحدت و همبستگی ملی ایفا می‌کند.

بدون شک، نام مسجد اعظم قم با نام پرآوازه آیت‌الله العظمی بروجردی گره خورده است. ایشان نه تنها معمار معنوی این بنا بودند، بلکه با درایت و دوراندیشی خود، آن را به پایگاهی برای هدایت علمی و معنوی جامعه شیعه تبدیل کردند. حضور ایشان در مراسم آغاز ساخت، نظارت دقیق بر روند اجرایی و تأمین مالی پروژه، نشان‌دهنده تعهد عمیق ایشان به ارتقای جایگاه دین و حوزه علمیه بود. فعالیت‌های ایشان در این مسجد، الگویی از تعهد و خدمت به اسلام و مسلمین به شمار می‌رود.مسجد اعظم قم، فراتر از یک بنای سنگی و کاشی‌کاری شده، تجسمی است از اراده‌ی مردی بزرگ و نمادی است از پیوند عمیق میان معنویت، علم و تاریخ پرفراز و نشیب ایران. این مسجد، با معماری خیره‌کننده و تاریخ پربار خود، همواره محلی برای عبادت، دانش‌اندوزی و ایستادگی بوده است و در حافظه تاریخی ملت ایران جایگاهی ویژه دارد. مسجد اعظم، شاهدی است بر شکوه معماری اسلامی، گواهی بر نقش حیاتی حوزه علمیه قم و نمادی از مقاومت و وحدتی که در دل این سرزمین جاری است.